در سال ۱۹۹۵، وارد کانینگهام (Ward Cunningham) برنامه‌نویس آمریکایی اولین ویکی را به نام WikiWikiWeb ایجاد کرد. این عبارت از کلمه ویکی ویکی به معنی سریع در زبان هاوایی گرفته شده است.
ویکی را همانند یک پازل می‌توان در نظر گرفت که به مرور زمان با مشارکت افراد کامل می‌شود. ویکی اجازه میدهد تا اصلاح مشترک از محتوا و ساختار آن به طور مستقیم از مرورگر وب صورت گیرد. به بیان دیگر کاربران قادر خواهند بود در تغییر محتوا، ایجاد و یا حذف صفحات آن مشارکت کنند.
بطور متداول در یک ویکی، متن با استفاده از یک زبان نشانه‌گذاری ساده (که بدان اصطلاحا wiki markup گویند) نوشته شده است، و اغلب از یک ویرایشگر rich-text کمک می‌گیرد.
یکی از مزایای ویکی آن است که هر تغییر در صفحات ثبت می‌شود و صفحات را می‌توان به وضعیت قبل بازگرداندن و با حالت/حالات قبل از ویرایش مقایسه نمود.
MediaWiki
MediaWiki نرم‌افزار آزادی (Free Software) تحت لایسنس GPL است که کاربرد ویکی دارد. همچنین می‌توان MediaWiki را یکی از گونه‌های سیستم‌های مدیریت محتوا (CMS) قلمداد نمود که با زبان PHP نوشته شده و معمولاً از پایگاه‌داده MySQL بهره میبرد. دانشنامه آزاد معروف یا همان ویکی‌پدیا نیز از بسته نرم‌افزاری MediaWiki استفاده میکند.
صفحات موجود در MediaWiki از قالب (Format) wikitext استفاده می‌کنند، به طوری که کاربران بدون اینکه نیاز داشته باشند بر XHTML و CSS مسلط گردند، قادر خواهند بود آن‌ها را به راحتی ویرایش کنند.
همانطور که قبلا در مقاله «الگوریتم کلی چگونگی نصب یک CMS» اشاره شد برای نصب MediaWiki که خود نیز یکی از انواع CMS است؛ اولین اقدام برای نصب، ایجاد یک پایگاه‌داده است. از آنجائیکه بناست این کار در برنامه مدیریت هاست CPanel صورت گیرد، پیشنهاد میگردد قبل از مطالعه ادامه آموزش نیم‌نگاهی به مقالات ایجاد پایگاه داده در CPanel – بخش اول و ایجاد پایگاه داده در CPanel – بخش دوم داشته باشید.
طبق روال کلی کار (الگوریتم کلی چگونگی نصب یک CMS) میبایست فایل فشرده نرم‌افزار را از سایت مرجع آن دانلود نمود:
مشاهده میگردد که نسخه‌های گوناگونی برای دانلود وجود دارند. در ادامه توضیحاتی کوتاه در رابطه با نسخه‌های مختلف دانلود ارائه خواهد شد.
نسخه پایدار (Stable)
یک نسخه پایدار (Stable) نرم‌افزاری غیرقابل تغییر از یک نرم‌افزار بوده که دارای قابلیت‌های ویژه باشد و یا به عنوان نسخه نهایی یک API در نظر گرفته شده باشد، به غیر از Patchهای امنیتی و تعمیرات bugها هیچگونه تغییر نرم‌افزاری را نمی‌پذیرد مدت زمان پشتیبانی این نسخه معمولا یک تا چند سال است.
نسخه میرا (Legacy)
یک نسخه میرا (Legacy) انتشار نسخه قدیمی پایداری است که هنوز هم در دسترس و احتمالا قابل پشتیبانی است، چرا که ممکن است کسی بدان نیاز پیدا کند.
نسخه پشتیبانی بلندمدت (LTS)
نسخه LTS یک نسخه‌ای است که به مدت طولانی‌تری از دوره عادی شامل خدمات پشتیبانی میگردد. اینگونه نسخه‌ها بیشتر در پروژه‌های نرم‌افزاری متن‌باز (Open Source) کاربرد دارند. معمولا نسخه‌های LTS هر دو سال یکبار منتشر می‌شوند.
پس از تهیه فایل فشرده، میبایست فایل را بر روی بستر مورد هدف (بر اساس گام دوم «الگوریتم کلی چگونگی نصب یک CMS») آپلود و سپس اکسترکت نمائیم.
برای این کار میبایست پس از Login در CPanel وارد بخش File Manager شده، سپس بر روی بخش Upload کلیک کرده تا صفحه‌ای به مانند صفحه زیر گشوده گردد.
سپس Choose File را برگزیده و فایل فشرده را از روی هارد کامپیوتر جهت بارگزاری انتخاب نمائید تا این کار (قرارگیری فایل بر روی هاست) صورت گیرد.
با یک بار Refresh نمودن (فشردن کلید F5) پنجره File Manager آیکون فایل مورد نظر رویت میگردد؛ با انتخاب فایل مربوطه و کلیک بر روی آیکون Extract عملیات بازگشائی فایل فشرده آغاز میگردد.
پس از اینکه فایل از حالت فشرده خارج شد، کافی است تا نام سایت را در مرورگر خود تایپ نموده (بر فرض مثال opencontent.ir) تا فرآیند نصب نرم‌افزار MediaWiki آغاز گردد.
توجه: اگر فایل فشرده در پوشه‌ای جدید بازگشایی گردد؛ میبایست پوشه جدید نیز در مرورگر لحاظ گردد. (بر فرض مثال opencontent.ir/mediawiki)
شروع کار
پس از وارد نمودن نام دامنه در مرورگر وب با تصویری مشابه تصویر زیر مواجه خواهید شد، که کافی است برای شروع کار بر روی لینک Set up the wiki کلیک نمائید.
انتخاب زبان
در مرحله بعدی میبایست زبان مورد نظر در طول فرآیند نصب (Your Language) و زبانی که بناست محتوای ویکی تحت آن نگارش شوند را تعیین نمائید که پیشنهاد میگردد به ترتیب زبان انگلیسی (en-English) و زبان فارسی (فارسی-fa) برگزیده شده و سپس بر روی دکمه Continue کلیک میگردد:
صفحه خوش‌آمد گویی MediaWiki
این صفحه اطلاعاتی را از جزئیات ویکی (همانند قوانین Copyright) ارائه می‌نماید.
می‌توان عبارت سبزرنگ زیر را مهمترین بخش آن دانست:
«محیط بررسی شده است. میتوانید MediaWiki را نصب نمائید.»
کافی است پس از مشاهده عبارت سبزرنگ بر روی دکمه Continue کلیک نمائید.
اتصال به پایگاه داده
MediaWiki از پایگاه داده‌های زیر پشتیبانی می‌نماید:
- MySQL
- MariaDB
- Postgre SQL
- Oracle
- Mico$oft SQL Server
- SQLite
در بخش DataBase type میبایست یکی از انواع پایگاه داده‌های موجود را برگزید. با توجه به اینکه از برنامه مدیریت هاست CPanel بهره می‌برید، قاعدتا انتخاب شما MySQL خواهد بود.
توجه: با انتخاب هر یک از پایگاه داده‌های موجود در بخش DataBase type، بخش Setting متفاوت خواهد بود.
در ادامه با انتخاب پایگاه داده MySQL بخش تنظیمات (MySQL Settings) دارای زیربخش‌های ذیل خواهد بود:
بخش Database Host مختص نام هاست و یا آدرس IP سرورتان خواهد بود.
در اکثریت قریب به اتفاق موارد در این فیلد میبایست عبارت localhost قرار گیرند؛ مگر اینکه خدمات ارائه‌دهنده وب‌هاستینگ شما مولفه دیگری را برای آن در نظر گرفته باشد.
در بخش Database name میبایست نام پایگاه داده‌ای که قبلا ایجاد نمودیم وارد نمائیم. پرواضح است که این نام میبایست فاقد «فاصله» (Space) باشد.
در بخش DataBase table prefix جهت تمییز دادن جداول پایگاه داده مربوط به wiki می‌توان عبارتی را بصورت پیشوند (بر فرض مثال wiki_) برای آن تعریف نمود تا برای مدیر پایگاه داده در یافتن جداول درگیری و سردرگمی ایجاد ننماید. شایان ذکر است که این فیلد بطور معمول خالی گذاشته می‌شود.
در بخش Database username نیز نام کاربری تعریف شده برای پایگاه داده مورد نظر درج میگردد.
فراموش نگردد که نام کاربری لزوما نام کاربری MediaWiki نخواهد بود و این دو، دو موضوع و مولفه متفاوت و متمایزی می‌باشند؛ هرچند که در مواردی هم‌نام باشند!
نهایتا در بخش Database password نیز میبایست رمز عبور پایگاه داده مورد استعمال، وارد شود.
پس از وارد نمودن اطلاعات خواسته شده بر روی دکمه Continue کلیک خواهد شد:
تنظیمات پایگاه داده
در صورتیکه اطلاعات را درست وارد نموده شده باشند؛ مرحله تنظیمات پایگاه داده (Database Settings) نمایان می‌شود. در غیر اینصورت آن قدر از این کار سخت ممانعت به عمل می‌آید تا اینکه اطلاعات درست را دریافت کرده و اتصال به پایگاه داده برقرار گردد:
در این پنجره حساب پایگاه داده‌ای که بناست برای دسترسی به وب بکار گرفته شود، تعیین میگردد.
بطور پیشفرض همان حساب کاربری پایگاه داده متصل شده در نظر گرفته می‌شود.
مبرهن است که در صورت عدم تمایل به استفاده از پایگاه داده تعریف شده میبایست پایگاه داده دیگری را به سیستم مدیریت محتوای MediaWiki متصل نمود.
در بخش Storage Engine میبایست موتور ذخیره‌سازی مورد نظر را برگزید:
در اکثریت قریب به اتفاق InnoDB بهترین گزینه تلقی میگردد و بخوبی پشتیبانی میگردد.
ممکن است MyISAM در نصب در حالت تک‌کاربره (Single-user) یا فقط خواندنی (read-only) سریعتر عمل نماید.
پایگاه‌های داده MyISAM نسبت به پایگاه‌های داده InnoDB برای خراب شدن رغبت بیشتری دارند!
مجموعه کاراکترهای پایگاه داده در بخش Database character set تعیین می‌گردند:
حالت Binary کارآمدتر از حالت UTF-8 می‌باشد چرا که از طیف گسترده‌ای از کاراکترهای یونیکد (Unicode) بهره میبرد.
پیشنهاد میگردد که هر دو مورد به همان حالت پیشفرض خود برای Storage Engine گزینه InnoDB و برای Database character set گزینه Binary انتخاب گردد. نهایتا با کلیک بر روی دکمه Continue فرآیند نصب ادامه می‌یابد.
تعیین نام (Name)
در این مرحله میبایست مشخصات مرتبط با wiki مورد هدف وارد گردند:
در بخش Name of wiki نام در نظر گرفته برای ویکی تعیین می‌شود.
این نام، همان عبارتی است که در نوار عنوان (Title Bar) مرورگرها بعنوان «تیتر ویکی» رویت می‌گردند. project name
بطور مثال در wikipedia بسیاری از سیاست‌های محتوای صفحات ویکی در Project namespace نگهداری می‌گردند.
کلیه عناوین صفحات با پیشوندی آغاز می‌شوند که در اینجا می‌توان آن را مشخص نمود. معمولا این پیشوند از نام ویکی مشتق شده که نمی‌تواند شامل کاراکترهایی چون «.» و «#» باشد.
گزینه اول (Same as the wiki name) از همان نام تعیین شده برای ویکی بهره میبرد؛ گزینه دوم (Project) به معنای «پروژه» بوده و گزینه سوم یعنی Other(Specify) نیازمند تعیین نامی مشخص توسط مدیر ویکی است.
ادامه روند کار وابسته به تعیین «نام کاربری» که برای مدیریت ویکی کاربرد دارد؛ همچنین «رمز عبور» و «ایمیل مدیریت» می‌باشد.
ایمیل وارد شده امکان دریافت ایمیل از سایر کاربران و بازسازی رمز عبور و همچنین تغییر در برخی از تنظیمات را برقرار می‌سازد.
گزینه Subscribe to the release announcements mailing list است که امکان نشر لیست پستی کم‌حجم اطلاعیه‌هایی چون اطلاعیه مهم امنیتی را در صورتی که کاربر در آن مشترک شده باشد، از بروزرسانی‌های فرآیند نصب MediaWiki و نسخه‌های جدید تولید شده مطلع میگردد.
در این مرحله فرآیند نصب تقریبا پایان می‌یابد و با توجه به گزینه‌های زیر می‌توان از پیکربندی‌های باقیمانده صرف‌نظر نمود و نصب ویکی را در همین لحظه به سرانجام رسانید.
معنای این دو گزینه بدین شرح است:
Ask me more questions.
«سوالات بیشتری از من بپرس.»
I’m bored already, just install the wiki.
«حوصله‌ام سررفت، فقط ویکی را نصب کن.»
پسندیده‌تر آن است که گزینه اول انتخاب گردد و بر روی دکمه Continue کلیک شود.
تنظیمات
در این بخش پروفایل حقوقی کاربر تعیین میگردد.
OpenWiki به تمامی افراد (حتی بدون وارد شدن به ویکی) اجازه اعمال تغییرات را میدهد.
گزینه Account certain required افراد را ملزم به ایجاد حساب کاربری در ویکی می‌نماید. این گزینه تا حدی می‌تواند از تخریب ویرایشی افراد بی‌تکلف ممانعت بعمل آورد. اما ممکن است گاهی اوقات ترسی را در دل افراد نسبت به سایر اعضاء و همکاران ایجاد نماید!
در Authorized editors only تنها ویراستاران می‌توانند تغییرات کاربران را مورد تایید قرار دهند اما عموم مخاطبین قادر به رویت و مطالعه صفحات ویکی خواهند بود.
در ویکی خصوصی (Private wiki) نیز تنها کاربران تأیید شده قادر به رویت صفحات یا ویرایششان خواهند بود.
کپی‌رایت و مجوز
در این بخش لایسنس مربوط به نشر محتوای ویکی تعیین میگردد، شایان ذکر است که اکثر مشارکت‌های عمومی ویکی تحت یک مجوز آزاد (Free License) قرار می‌گیرند. بطور مثال لایسنس بکار رفته برای ویکی‌پدیا Creative Commons Attribution-ShareAlike License می‌باشد.
از آن‌جایی که در این مجال نمی‌گنجد که بر شرح تک‌تک این لایسنس‌ها پرداخته شود، از بسط موضوعی آن پرهیز خواهد شد.
تنظیمات ایمیل
گزینه Enable outbound email در برقراری ارتباط ویکی با ایمیل شما کار دارد.
اگر میخواهید ایمیلتان کار کند، نیاز است تا تنظیمات PHP ایمیل بدرستی پیکربندی گردد. اما اگر هیچ یک از خصیصه های ایمیل را نمیخواهید میتوانید این گزینه را غیرفعال کنید.
میتوانید نام آدرس ایمیل مورد نظر را در Return email address درج نمایید.
با فعال کردن گزینه Enable user-to-user email خواهید توانست به کاربرانی که همین گزینه را فعال کرده باشند، ایمیل ارسال نمایید.
با فعال کردن گزینه Enable user talk page notification قادر خواهید بود از کاربرانی که همین گزینه را فعال کرده باشند، تغییرات موجود در صفحه بحثشان، اعلان دریافت نمایید.
گزینه Enable email authentication به کاربران اجازه میدهد تا از صفحات بازدیدشده کاربرانی که همین گزینه را فعال کرده باشند، باخبر شوند.
اگر گزینه Enable email authentication فعال باشد، به محض اینکه هر گونه تنظیم و یا تغییری که از سوی سایر کاربران در محتویات مربوط به کاربری خاص اعمال شود، از کاربر اصلی تأییدیه دریافت میگردد و تا زمانیکه کاربر آن را تأیید ننماید، تغییرات یا تنظیمات اعمال نمیگردد. فعال نمودن این گزینه برای ویکی های عمومی به دلیل افزایش احتمال سواستفاده از ویژگی های ایمیل توصیه میگردد.
پوسته‌ها
این بخش شامل لیست پوسته های موجود در دایرکتوری ./skins است، که میبایست حداقل یکی را برگزیده و بعنوان پوسته پیشفرض مورد استعمال قرار دهید.
افزونه‌ها
شما قادر خواهید بود افزونه های مورد هدف خود را که در دایرکتوری ./extensions قرار گرفته اند، از لیست موجود برگزینید.
آپلود تصویر و فایل
برای فعال کردن ارسال فایل، ابتدا میبایست زیردایرکتوری images واقع در دایرکتوری ریشه Mediawiki را به حالت write تغییر حالت دهید و سپس گزینه Enable file uploads را فعال کنید. همچنین میتوانید در بخش Directory for deleted files محل فایلهایی که حذف میکنید را از پیش تعیین نمایید.
پوسته پیشفرض Mediawiki دارای فضایی در ابعاد ۱۳۵ در ۱۶۰ پیکسل است که در قسمت بالایی نوار کناری موجود است. با آپلود یک تصویر هم اندازه با ابعاد فوق، و درج آدرس URL آن قادر خواهید بود تا لوگوی خود را در معرض دید عموم قرار دهید.
همچنین اگر لوگوی شما در یک مسیر نسبی قرار گرفته، میتوانید از $wgStylePath و $wgScriptPath نیز بهره ببرید. اما اگر تمایل به درج لوگو ندارید، کافیست فیلد لوگو را خالی بگذارید.
با انتخاب گزینه Enable Instant Commons نیز پیام رسان فوری فعال میگردد.
پیکربندی پیشرفته
دارای دو حالت زیر است:
- بدون حافظه نهان (بدون قابلیت حذف)
- استفاده از Memcached (نیازمند تغییرات اضافی و پیکربندی)
پس از اعمال تنظیمات دلخواه، بر روی دکمه Continue کلیک نمایید.
پیغام زیر اتمام فرآیند نصب را خاطر نشان میکند، کلیک بر دکمه Continue تنها کاری است که میبایست انجام دهید!
در این مرحله Mediawiki تنظیمات تعریف شده را ساخته، به سازماندهی آن پرداخته و سرانجام به انسجام میرساند.
پس از تکمیل شدن فرآیند، پیغام زیر نمایان می‌شود.
در این مرحله میبایست فایل LocalSettings.php را که توسط Mediawiki ساخته شده دانلود نموده و مجددا در محل نصب ویکی آپلود نمایید. (در دایرکتوری که فایل index.php) قرار دارد.
پس از آن بر روی enter your wiki کلیک نمایید.
در صورت مشاهده پیغام «ورود به سامانه لازم است»، میباید بر روی عبارت «به سامانه وارد شوید.» کلیک نمایید.
سپس نام کاربری و رمز عبور خود را وارد نمایید.
تبریک! به ویکی خودتان خوش آمدید!
